Михаил Акимов‎: Ялти пурăнăç‎

Михаил Акимов

Çыравçă, адвокат. Чухăн кил-йышра çуралнă. Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнчен ăна «политика тĕлĕшĕнчен шанчăксăр» тесе кăларса янă хыççăн «Хыпар» хаçатра ĕçленĕ. Литературăра калавсем çырса 1906-1907 çулсенче палăрнă… Тĕплĕнрех →

---

Ялти пурăнăç

(Чăн пулнă ĕç)

Пĕчĕкçĕ начар пÿрт. Çĕмĕрĕк чÿрече куçĕсене çĕтĕк сăхман чиксе хунă. Çанталăк ирсĕр, кайранхи кĕркунне. Юпăнса çăвать. Пÿртре:
Хветĕр, 60 çулхи старик.
Унăн арăмĕ Пăлаки, 45 çулта.
Хветĕр ачи Юманка, 12 çулта.
Сĕтел çинче пер пăлуштух эрех ларать. Пăлаки сăмавар лартма хатĕрленет.

Хветĕр (эрех черккине тултарса калать). Ухунька, эс çав ĕçе туса пар ĕнтĕ пире. Илейместĕп вĕт укçана. Пĕр çул хурал тăтăм, пĕр пус алла кĕмест. Ху пĕлетĕн, асапсăр пулнă ĕç мар.

Advertisements

Тайăр Тимкки

Геннадий Юмарт

---

Тайăр Тимкки

(1889-1917)

Тайăр Тимкки, поэт.

Тайăр Тимкки (Тимофей Семенович Семенов) 1889 çулхи кăрлачăн 27-мĕшĕнче Чĕмпĕр кĕпĕрнин Пăва уесĕнчи (халĕ Тутар Республикин Пăва районĕ) Шемекре чухăн алăсти кил-йышĕнче çуралнă. Ача чухнех вăл тăлăха юлнă. 1898 çулта ăна кÿршĕ ялти, Пимĕрселти, Т. Васильев хресчен усрава илнĕ, Тимккана çав çулах ялти пуçламăш шкула вĕренме янă. Усрава илекен хăй те çулталăкран вилсе каять. Тăлăх ача пĕр вăхăт аппăшĕ патĕнче пурăнать, каярахпа пуп патĕнче тарçăра тăрать, çав вăхăтрах шкула çÿрет. 1902 çулта Тайăр Тимкки Кÿренти икĕ класлă шкула, çулталăкран Чĕмпĕрти чăваш шкулне вĕренме кĕрет. Кунта икĕ çул хушши К. В. Ивановпа пĕрле пĕр пăртта хушшинче ларать.

Турă Амăшĕ Çĕр çинчен Тÿпене Илĕнни

Священникъ Николай Кузьминъ

---

Çурла 15-мĕшĕ

Турă Амăшĕ Леш Тĕнђене Куçнă Кун Вĕрентсе Калани

Камăнне пиртен, йуратнă тăванăмсем, куç умĕнђенех пĕртен пĕр ывăлне тытса кайни пур? Камăнне пиртен куç пек пăхса ÿстернĕ ывăлне куç умĕнђе хĕнесе, мăшкăласа пĕтерни пур? Камăнне пиртен темĕн пек йуратакан ывăлне хĕрес çумне амăшĕ куç умĕнђех пăталани пур? Кам пиртен хăй ывăлĕ хĕрес çинђе пĕтĕм пĕвĕпе пăтасем çинђе анђах çакăнса тăрса, асапланса вилнине курни пур? Çук, тăванăмсем, çав тĕрлĕ хуйха, çав тĕрлĕ калама çук инкеке пиртен никам та курман. Тĕнђе пуçланса çак тарана çитиђђен ђĕрене хĕç пек касса тухакан çав тĕрлĕ пысăк хуйха пĕр Турă Амăшĕ анђах курнă.

Михаил Акимов‎: Хальхи кунсем

Михаил Акимов

Çыравçă, адвокат. Чухăн кил-йышра çуралнă. Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнчен ăна «политика тĕлĕшĕнчен шанчăксăр» тесе кăларса янă хыççăн «Хыпар» хаçатра ĕçленĕ. Литературăра калавсем çырса 1906-1907 çулсенче палăрнă… Тĕплĕнрех →

---

Хальхи кунсем

Мĕнле кунсем вĕсем? Мĕншĕн кăлăхах эпир хальхи, çак вăхăтри кунсене асăнатпăр? «Эх, йывăр-çке пурăнма! Тĕнче хĕсĕк пула пуçларĕ, пурăнăç херĕпрен херĕпе кайрĕ. Халăх, пур пурăнан этем пăсăлнăçем пăсăлса, усалланса пырать. Нимĕнле йĕрке те çук. Турă мар, тахăшĕ те çиленсе хĕн-хур кăтартĕ», – теççĕ. Çак сăмахсене чунĕ пĕчĕккĕ, инçетрен курайман çынсем калаçаççĕ. Эпе те вĕсемпе пĕрле пурăнăç хĕсĕк, тĕнче пăсăлать тетĕп. Анчах çĕрĕк пÿрт ишĕлни, е вăл ишĕлесси тĕнче пулнăранпах мар-и вара?

Апат-Çимĕç Ячĕсем

Н. Иванова & В. Никитин

---

Апат-Çимĕç Ячĕсем

«Чăваш халăхĕн апат-çимĕçĕ пуян та тĕрлĕрен. Шăрттан, хуплу, кукар, шÿрпе, çÿрме[1], тултармăш, маххан[2], шаркку — хамăр патра çеç мар, аякра та палăрнă чăваш апачĕ тата нумай». (Н. Л. Додоновăн «300 чувашских блюд» (1972) кĕнекинчен.

Сĕт-турăхран тунисем — кĕвелĕк (кĕвĕлнĕ сĕт, простокваша), ĕнери, турăх (пĕçерсе кĕвĕлтернĕ сĕт, варенец), хăймасăр турăх (кефир), каймак[3] (хăймаллă турăх, ряженка), уйран, хăйма, çу (сар çу, услам çу, тăвараллă çу[4]), тăпăрчă, чăкăт, çĕве, сĕтек[5] (мороженое).

Çурла уйăхĕ

Н. Иванова & В. Никитин

---

Çурла Уйăхĕ

Чăваш кун тăрăмĕнче çурла уйăхĕ хальхи çурла уйăхĕн (августăн) иккĕмĕш çуррипе авăн уйăхĕн (сентябрĕн) малтанхи кунĕсемпе, вырма вăхăчĕпе тĕл килнĕ.

Тунти, ытлари, кĕçнерни, шăмат кунсем ĕç пуçлама юрăхлă тесе шутланă. Каçалăк уçма ĕçчен, çăмăл алă-ураллă, хисеплĕ çынна хушнă. Пирвайхи ывăçа вăл аиа çине салатса пăрахнă, хĕвел еннелле пăхса кĕлĕ каланă:

— Йывăр ĕçе çăмăллăх ярăсăнччĕ, пилĕк-çурăма çирĕплĕх парăсăнччĕ, Çĕр-аннемĕр!

Малтанхи Спас Кунĕ

Малтанхи Спас Кунĕ Вĕрентсе Калани

Никифоръ Соленцовъ

---

Ашшийĕн, Ывăлийĕн, Святой Сывлăшийĕн йађĕпе.

Йуратнă тăвансем! Кăшт тăрсанах, епир пайанхи кун таса хĕресе илсе, туратсемпе урамсем тăрăх шыв хĕррине кайăпăр. Шыв хĕрринђе епир кĕл-туса хĕреспе шыва тасатăпăр. Хĕресре пит пысăк Турă хăвађĕ, тăвансем. Ĕлĕк хĕрес усал çынсене мăшкăлласа вĕлермелли йапала кăна пулнă. Анђах виçĕ кунтан вилĕмрен ђĕрĕлсе тăнă Турă Ывăлĕ Іисус Христос ун çинђе асапланса ăна Хăй асапĕпе тасатнă. Халĕ ĕнтĕ хĕрес пирĕншĕн пит хисеплĕ, пит хаклă йапала. Епир хĕрес паллипе хамăртан мĕн пур усалсене, шуйттана хăваласа йаратпăр. Шуйттан-шăн хĕрес, хĕрес палли, хăрушă йапаласем; шуйттан вĕсене тÿсеймест: вĕсенђен çын вутран хăранă пек, шуйттан хăраса тăрат̌. Туррăн таса хĕресĕ пире курăнми тăшмансенђен кăна мар, курăнакан тăшмансенђен те хăтарат̌. Ĕлĕк Христос çуралсан 1164-мĕш çулта вырăс князĕ Андрей Боголюбский болгарсемпе вăрçнă. Андрей Боголюбский, Турра кĕл-тума йуратаканскер, хăйпе пĕрле йаланах хĕреспе Іисус Христос сăнне илсе çÿренĕ. Вăрçă пуçланас ђух вăл йалан вĕсен умĕнђе ђунтан кĕл-тунă. Вăл çав вăрçăра тăшмансене, вĕсем нумайăн пулсан та, хĕрес хăвађĕпе çĕнтернĕ. Хĕресрен, тата Іисус Христос сăнĕнђен çутă тухса тăнă. Çав çулах тата грексен таса пурăнăçлă патши Мануил та хĕрес хăвађĕпех сарацын халăхне çĕнтернĕ. Ун ђухне те хĕресрен çутă тухса тăнă. Çак тĕлĕнмелле ĕçсенђен вырăс князĕ Андрей Боголюбский те, грек патши Мануил та, пит тĕлĕннĕ. Вĕсем çав тĕлĕнмелле ĕçсене пайанхи кун кĕлĕре асăнмалла тунă.