Илле Тăхти: Вутăшпа чăваш

Илле Тăхти – учитель, Çутĕç комиссариачĕн инспекторĕ. Поэзийĕпе тата публицистикипе палăрать. Прихут шкулĕсемпе семинарире вĕреннĕ арçын чиркÿне сутса çĕнĕ саманан савăнăçлă юрăçи пулса тăрать… Тĕплĕнрех →

---

---

Вутăшпа чăваш

Пĕрре, хĕлле, каç пулттипе, кÿрĕшри Пилеш Мĕтри патне кайрăм, шакăлтатса ларма. Алăкран пырса кĕтĕм те: «Ман килес!» – терĕм. Мĕтри матки: «Килях, килях, Ваçка пăяхам, маларах ирт», — тет. Мĕтри сÿтсе-явса йăмахлама юратакан çын. Йăмахлама питĕ ăста. Ун патне кÿрĕшсем чĕлĕм туртма пухăнкалаççĕ.

Николай Шупуççынни: Хитре Чĕкеç (юмах)

Николй Шупуççынни хресчен çемйинче ÿснĕ, Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕренме пуçланăскере ăна ытти ачасемпе пĕрле революци юхăмне хутшăннăшăн кăларса янă. Çапах та учитель пулма вĕренсе пĕтерет. Революци хыççăн писательсен союзне ертет, тĕпчев институчĕн директорĕ пулса ĕçлет… Тĕплĕнрех →

---

---

Хитре чĕкеç

Юмах

I

Ĕлĕк-авал вăрманта
Пулнă Кармал ятлă ял,
Симĕс ешĕл улăхра
Ĕмĕр ларнă çав Кармал.

Çав Кармалăн çынĕсен
Çăвĕ иртнĕ ĕçсемпе.
Çивĕ хĕлĕн кунĕсем
Иртнĕ ĕçкĕ-çикĕпе.

Услан кайăк юмахĕ

Мария Ухсай

 

---

Улăха тĕттĕм чаршав хупăрлама пуçларĕ. Каçхи тĕнчене юратакан кайăксем хăйсен сассисене пама тытăнчĕç. Кăр-кар! тесе кăрăлтаттарма та тытăнчĕç карăшсем. Ÿх-ÿх! хутран-ситрен кăна йĕрсе илет пĕр кайăк.

— Мĕнле кайăк-ши вăл? Мĕншĕн макăрать-ши? — терĕ манпа юнашар ларакан Ваçук.

— Ăна услан кайăк теççĕ, — терĕ Наçтаç аппа. — Ун çинчен пĕр юмах та пур.

Юртсам , Юртсам , Пăланăм…

Валем Ахун «Юртсам, юртсам, пăланăм» сăвăллă асамлă юмаха поэт куçĕпе, 20-мĕш ĕмĕрти чăваш çыннисен аслăрах тавракурăмĕ çине таянса халăх упранă юмах-халапсенчи хăйне моралĕ енчен килĕшекен сăнарсене, эстетика тĕлĕшенчен илĕртÿллĕ ăнлавсене суйласа çырать, вулакана фантазилле тĕнчене, халăхла утопие илсе каять. Юмахăн тĕп теми – туй, Улăп йăхĕ пуçланни. Туйсарăмĕ пекех Ахунăн чĕлхи пуян, тахăш тĕлте чăтма çук пылак. Персонажсен çаксенчен кирĕк хăшĕ умĕнче пултăр: турă, патша, хĕвел, хăвалăх, Аçтаха – сави пит яка.  Язычество (анимизм) ăс-хакăлĕ тăрăх çырнă хайлавра – ăрăм, вĕрÿ-суру чĕлхи, тата ытти илĕртмĕшсем нумай, поэт хавхипеле вĕсем рафинад евĕр пулнă. Ăс-хакăл енчен, ĕлĕкхи (хăшĕ пĕри киревсĕр (тĕсл. хулăм)) йăласене сахăрлассинчен ытла нимех те вĕренес çук: тĕп вырăнта – вăй, вăй çук пулсан – чеен йăпăлтатни. Çакăн пек наянлăх палăрни, тен, чăваш халăхĕн юмахĕ мар, хайлав авторĕн тавракурăмĕпе çыхăннă пулăм-тăр.

---

Валем Ахун

---

(Халăх Халапĕсем Тăрăх Хывнă «Улăп» Эпосран)

• Суясене пуççапни
• Ăрăм

Çеçенхирсем тăрăх пăлан юртать,
Ука çилхи çилпе ун явăнать.
Ылтăн мăйраки ниçта перĕнмест,
Кĕмĕл чĕрни çĕре ун сĕртĕнмест.
Асаттесен, ватă халапçăсен,
Ĕмĕрхи те юррăн, ай, ăстисен,
Чĕлхи-çăварĕ пĕртте такăнмасть,
Тăмра кĕвви нихçан та татăлмасть.
Юртсам, юртсам, пăланăм, çеçенпе,

«Йĕкĕт Пулсан — Маттур Пулĕ…»

Валем Ахун

Тулли тексчĕ: “Юртсам, юртсам, пăланăм“.

---

«Йĕкĕт Пулсан — Маттур Пулĕ…»

(Валем Ахун йĕркелесе çырнинчен) 

Улăп çирĕм тултарсан, аслă хун хăйĕн тăхăмне пĕррехинче умне тăратрĕ тет те çапла каларĕ тет:

— Куран куçăм — курми пулчĕ,
Çăлтăр тĕлне пĕлми пулчĕ,
Утан урам утми пулчĕ,
Йăраниие пусми пулчĕ.
Тытан аллăм тытми пулчĕ,
Ух йĕппипе туйми пулчĕ.
Пĕлен ăсăм пĕлми пулчĕ,

Геннадий Юмарт: Мерчен Кайăк

Геннадий Юмарт

---

Ĕлĕкрех çапла юрланă
Пирĕн мăн асаттесем
Шурă юрлă çӳл ту урлă
Кунталла килни çинчен:
Мерчен кайăк йĕрĕ тăрăх
Шурă Атăл хĕррине
Пĕртăван йăхсем вырнаçнă
Инçетрен хăпса килсе.
Тилĕ, шашкă та çул хывнă
Тенĕ хăш-пĕр юрăра.

Николай Ишентей: Вутлă самана паттăрĕ

Пĕчĕк Петюкпа ватă аслашшĕ Çĕнтерÿ уявне каяççĕ. Утти-чуппи иккĕшĕн икĕ тĕрлĕ: пĕри – чипер ача чуппипе, тепри вăрăм ĕмĕр уттипе пыраççĕ.
– Пĕрре – Петюк, иккĕ – иук, виççĕ-тăваттă – марш! – салтак вăййи выляса, утăм сăвви каласа командир пек малта пырать Петюк.
– Пĕрре – кăштăрт, иккĕ – кăштăрт, хăштик-хаштик – ах! – ватлăх нушине сиресле, чун хавалне ĕненсе хыçалта лăкăштатать старик.
Çапах та аптăрамасть-ха вăл, мĕн пур вăй-халне пухса тикĕс утăмсем тума тăрăшать. Мăнукĕ хыççăн чиперех таплаттарать. Ватă салтакăн кăкăр тулли орден-медалĕ чăнкăртатса çемĕллĕ сасă кăларать: тĕнкĕлтик, тĕнкĕлтик, хыçа ан юл, хăшăлтик. Çÿреме хаваслă та, ах, анчах, çăмăл ача сиккине утса-çитсе пулмасть-çке!
Акă икĕ салтак – пĕчĕккипе ватти – чул палăк тĕлне çитрĕç.
– Асатте, кам ку? – ыйтать Петюк.
– Çĕнтерÿçĕ салтак вăл, – ăнлантарать аслашшĕ.
– Чулран тунăскер çирĕп ĕнтĕ, çавăнпа тăшмана çĕнтернĕ пулинех, – хăй шухăшне пĕлтерет ача.
– Çук, мăнукăм, вутлă самана салтакĕ тата çирĕпрех пулнă.
– Чул палăк ăçтан çынран çирĕпрех пултăр? – ĕненмест ача.
– Эх, Петюк! Пирĕн ăрăвăн шăпи çапла килчĕ – çирĕп пулма, чăтма тиврĕ. Çапăçура пуç хуни чылай пулчĕ, çапах Тăван çĕр-шыва хÿтĕлеме пултартăмăр.
Петюк ватă аслашшĕнчен тата тем те пĕр çинчен ыйтса пĕлесшĕнччĕ, анчах старике тантăшĕсем – хăй пекех шурă çÿçлĕ кăштăр-кăштăр ватăсем – сырса илчĕç. Шавлă калаçу пуçланчĕ. Тертлĕ те асаплă йывăрлăх витĕр тухнăскерсен кашниннех мĕн те пулин каламалли пур.
Вăрçă ветеранĕсен аса илĕвне итлесен Петюк йăлтах ăнланчĕ: çĕнтерÿçĕ салтаксем чулран та, тимĕртен те çирĕпрех пулнă. Вĕсем çĕр çинче те, шывра та, сывлăшра та паттăрлăх кăтартнă. Çавăнпа хаяр тăшмана çĕнтернĕ.
Паттăрлăх – вилĕмсĕр. Вăл çынсен асĕнче пурăнать, чул палăк пулса хăй чăнах та çут тĕнчере пуррине аса илтерет. Вутлă самана алăкĕ тек нихăçан та ан уçăлтăр тесе ĕмĕрлĕх хуралта тăрать вăл.
Митинг вĕçленчĕ. Çынсем саланма пуçларĕç. Петюкпа аслашшĕ те киле таврăнаççĕ.
– Пĕрре – паттăр, иккĕ – паттăр, нумай паттăр пур! – пÿрне хуçса шутлать Петюк ватă салтаксене.
– Ĕмĕр вăрăм, кун кĕскелчĕ. Йыш чакать çав. Ах! – хуравлать аслашшĕ.

*

VULA: Căvashla Vulattarakan Sajt