Çу уйăхĕ

Н. Иванова & В. Никитин

---

Çу уйăхĕ

«Çу уйăхĕ» тени мĕнле пулса кайни ăславçăсене самаях шухăшлаттарать. Пĕрисем ăна выльăх-чĕрлĕхе хире кăларса хăймапа çу çиме пуçланипе ăнлантараççĕ (капла калани тĕрĕс мар тесе шутламалла), теприсем çĕнĕ çул пуçланнинчен пулса кайма пултарнă теççĕ. Чăнах та çуллахи çанталăк чăвашсен авалхи кун тăрăмне пăхас пулсан пуш уйăхĕнче кунпа çĕр танлашнă хыççăн пуçланнă. Тен, ытти кÿршĕ-аршăллă пулнă халăхсен календарĕсене пăхма тивет? Унта пирĕнни пек янăракан ятсем пайтах: маййăсен — «паш» (параппан) уйăх, «щуль» уйăх (вĕç, пĕтмĕш), «поль» (260 кунла çул), «тун» (360 кунлă çул), «к’ин» (кун) тата ыттисем; вавилонсен — «щаббат» (шăмат кун), «айарри» (уярри), «хаммури» (ăмăрри), «шекур кудду» (çăкăр уйăхĕ), «аддару» (ытарри)[1] тата ытти те пур. Кунсемпе уйăхсен уçăмсăр ячĕсене (тунти, шăмат, кăрлач, пуш, нарăс, ытлари, юн) тарăнра шырама тивет. Çу уйăхĕ те, юн кун та «юн», «çу» тăкни-çинипе пулса кайнă ятсем мар. Апла ăнлантарни — ансат кÿнĕç. Ун пек тĕслĕхсем татах пур. «Сурхурине» сурăх урине тытнипе, Итакуч ялне (Муркаш районĕ) йытă кутне тапнине ăнлантарма пăхаççĕ. Тĕрĕссипе, иккĕшĕ те авалхи «ламсарăк»[2] тата «итакут»[3] (çар пуçлăхĕсен титулне пĕлтереççĕ) сăмахсенчен пулса кайнă.