Кун: Утă 24, 2018

Калмаксем

Victor77Комментари хăварас

Н. Иванова & В. Никитин

Калмаксем

Sijen1• Спекуляци

Калмак[i] — чÿк вăхăтĕнче хăярсене çырлахтарма каланă сăмах. Калмак сăмахĕсем йышлă. Тĕп калмаксен шутне Çĕр, Пĕлĕт (Çил), Шыв тата Вут хаярĕсене каланисене кĕртеççĕ. Кил-çурт, выльăх-чĕрлĕх, кайăк-кĕшĕк, уй-хир, улăх-вăрман, çул-йĕр калмакĕсем инкек-синкекрен сыхланма хистеççĕ.

Чÿклемере калмăк калакан мăчавăр хаярсене çимĕç парса çырлахтарать, кĕлле пынă халăх ун хыççăн «Çырлахăр, пире инкек-синкекрен хăтарăр»,— тесе калать, каланăçемĕн калмăк йăлине тăвать (пуç таять, шывпа сăтăрăнать, вучахри шанка куçарать, çÿлелле пăхса илет).

Çĕр Калмакĕ

(Çĕр калмакне Киреметри çÿллĕ вырăн, çыран е сăрт умĕнче калаççĕ; алла кăкăр умне тытса пуç таяççĕ.)

Аслă Киреметĕн таса кĕрекинче, çĕр хаярĕсем, сире калатăп: итлĕр те пирĕн кăмăла пĕлĕр, çырлахса пурăнăр. Çĕр хуçипе çĕр тарçи, çĕр лупанĕ, çĕр чупанĕ, çĕр сикенĕ, çĕр куçанĕ, çĕр çÿренĕ, çĕр ялнашĕ, çĕр минни, çĕр лăкарĕ, çĕр ехвече, çĕр пахачĕ, çĕр çăханĕ, çĕр усалĕ, çĕр кайăкĕ, çĕр мăкри, çĕр качи, çĕр шăрчăкĕ, çĕр пулкки, çĕр кансĕрĕ тата ытти хаярсем! Çĕр тытăмне юрăхсăра ан ярăр, çĕр çинчи чĕрлĕхне ÿсĕме синкерпе ан хăратăр, çĕр айĕнчи пурлăха тĕпсĕре ан хурăр. Сире виçĕ салмапа чÿклетĕп. Çырлахăр. (Халăх «Çырлахăр. Пире çĕр ырлăхне ĕçлеме ан чарăр, çĕр пурлăхне ан аркатăр. Хăпăр хăярпа пирĕн хирĕçлĕхе ан хускатăр!»— тесе, алла кăкăр умне хурса Çĕре пуç таять.)

Шыв Калмакĕ

(Киремет çăл куçĕ умĕнче калаççĕ; алăпа çăл куç шывне илсе пит-куçа сăтăраççĕ.)

Аслă Киреметĕн таса çăл куçĕ умĕнче калатăп сире, шыв хаярĕсем! Итлĕр, пирĕн кăмăла пĕлĕр, çырлахса пурăнăр. Шыв хуçипе шыв тарçи, шыв лупанĕ, шыв чупанĕ, шыв çÿренĕ, шыв сикенĕ, шыв путанĕ, шыв авранĕ, шыв усалĕ, шыв амакĕ, шыв ехвечĕ, шыв йытти, шыв кушакĕ, шыв сысни, шыв мăкри, шыв качи, шыв таки, шыв пулкки, шыв шăрчăкĕ, шыв таппи, шыв шуйттанĕ, шыв хытти, шыв хăлти, шыв алтанĕ, шыв вутăшĕ, шыв куçĕ, шыв лайми, шыв тум хаярĕ, шыв тĕпчĕкĕ, шыв кăшанĕ тата ытти хаярсем! Шыв сиплĕхне-хăватне этеме юрăхсăра ан кăларăр, шыв çинчи чĕрлĕхе инкек ан ярăр, шыври инкеке пĕрле пайлăпăр. Сире виçĕ йăвача паратăп. Çырлахăр. (Халăх шыв сиплĕхне ыйтать, пит-куçа шывпа сăтăрать.)

Вут Калмакĕ

(Киремет вучахĕ умĕнче калаççĕ; вучаха шанкă пăрахаççĕ, тирпейлесе тăраççĕ.)

Аслă Киреметĕн таса вучахĕ умĕнче вут хаярĕсене чĕнсе калатăп. Итлĕр пире, пирĕн шухăша пĕлĕр, çырлахса пурăнăр. Вут хуçи те вут тарçи, вут лупанĕ, вут чупанĕ, вут сикенĕ, вут тытăнĕ, вут куçанĕ, вут хыпанĕ, вут усалĕ, вут ехвечĕ, вут амакĕ, вут пулкки, вут йытти, вут çĕленĕ, вут качи, вут мăкри, вут шăрчăкĕ, вут вирчĕ, вут аскăнĕ, вут асар-писерĕ, вут тĕртенĕ тата ытти хаярсем! Вут-кăвар ăшшине, çулăм хăватне этеме юрăхлă тыткалăр. Çĕр çинчи чĕрлĕхе вут-кăварпа ан алхастарăр. Айван ача-пăчапа тĕлсĕр таркăн-тĕркĕне пирĕн хутран хăратса тăрăр. Сире виçĕ юсман паратăп. Çырлахăр. (Халăх мăчавăр хыççăн калать: «Çырлахăр. Ача-пăчана, килçурта, тыр-пула, вăрмаи-çарана инкекрен сирсе пырăр!» Кăвайт çине тип шанкă хураççĕ.)

Çил (Пĕлĕт, Сывлăш) Калмакĕ

(Çил калмакне Киремет йывăçĕ умĕнче калаççĕ; алăсене çĕкленĕ, çÿлелле пăхса сывлăш çавăрса илеççĕ.)

Аслă Киреметĕн таса чатăрĕ айĕнче çилпе хĕвел хаярĕсене чĕнсе калатăп. Итлĕр, пирĕн шухăша пĕлĕр, çырлахса пурăнăр, Тÿпе хуçипе тарçи, çил лупанĕ, çил чупанĕ, çил çаврăнĕ, çил касанĕ, çил хăванĕ, çил сехмечĕ, çил ехвечĕ, çил шăрчĕ, çил пăшĕ, çил усалĕ, çил амакĕ, çил пулкки, çил хулкки, çил шăрчăкĕ, çил пăрчăкĕ, çил тăвăлĕ, çил хăвăлĕ, çил таппи, çил çаппи тата ытти хаярсем! Тÿпе тасалăхне юрăхсăра ан ярар, çил хапхине виçеллĕ уçса хупăр, тавăлтан-пăртан систерсе тăрăр, хĕвелпе çумăр черетне ан пăтратăр. Сире паян виçĕ чăкăт паратăп. Çырлахăр. (Чăкăта йывăç çине çÿлерех хураççĕ, халăх «Çырлахăр!»—тесе алăсене çĕклесе тарăн сывлать.)

[i] Автор усă курма сĕннĕ сăмах.