Чул Çыран Хĕрринче
Чул çыран хĕрринче пĕчĕк пÿрт,
Юр тултарнă мăрйийĕ таран…
Мăнакка, хăвăртрах уçса кÿрт,
Çитсе ÿкрĕм паян эп аран.
Уйăх: Утă 2018
Тарас Кириллов: Салтак арăмĕ сăпкари ачине сиктерсе ларнă чух юрланă юрри
Тарас Кириллов
Салтак арăмĕ сăпкари ачине сиктерсе ларнă чух юрланă юрри
Тутлă ыйăх килчĕ пулĕ,
Çывăрах, ачам,
Сăпкуна сиктернĕçемĕн
Юрăсем юрлам.
Çутă уйăх лăпкă çутă
Çĕр çине сарать.
Ачашласшăн пек йăвашшăн
Сан çине пăхать.Малаллине вулас
Утă Уйăхин 28-Мĕш Кунĕнђе Вĕрентсе Каламалли
Андрей Меценатов — Хусанти миссионер курсĕнче вĕреннĕ священник. … Тĕплĕнрех→
Ашшийĕн, Ывăлийĕн, Святой Сывлăшийĕн йађĕпе.
Іисус Христос Марѳапа Марія çуртне пырсан, вĕсемшĕн питĕ пысăк праçник çитнĕ. Çавăнпа та Марѳа Іисуса авантарах апат çитерес тесе васкаса çиме хатĕрлесе çÿренĕ. Марія Іисус ури патне ларнă та, Унăн сăмахĕсене итленĕ. Марѳа Христос вĕрентнине итлеме мар, хăйĕн йăмăкне Маріяна та апат хатĕрлеме пулăштăр тенипе, ăна Туррăн сăмахĕсене итлеме ђарасшăн пулнă. Çавăнпа та Іисус Христос ăна каланă: „Марѳа, Марѳа! Есĕ нумайшăн ђăрманса, хыпаланса çÿретĕн; кирли пĕрре анђах“, тенĕ.
Малаллине вулас
Георгий Орлов: Август
Г. Орлов
Август
Уй-хирти ĕç шавĕ нихçанхинчен те хĕрсе çитрĕ. Кăнтăрла та, çĕрле те вăл пĕртте лăпланмасть. Хăйĕн пĕтĕм вăйне ял кунта пухнăн туйăнать. Комбайнсем тырă выраççĕ. Грузовиксем вырнă тыррине турттарса тăраççĕ. Ушкăн машина улмури купалать. Ана пушанать çеç — тракторсем сухалама пырса кĕреççĕ, теприсем кĕрхи ыраш, тулă акаççĕ… Мĕн кăна тумасть пулĕ çĕр çынни! Алли ун пур çĕре те вăхăтра ĕлкĕрет. Халăха август пысăк пурлăх пама пулнă, халĕ вăлах çавна илме, йăлтах тирпейлĕ пуçтарса кĕртме васкатать.Малаллине вулас
Чăваш туррисен йышĕпе ячĕсем
Н. Иванова & В. Никитин
Чăваш туррисен йышĕпе ячĕсем
• Тем те пĕре турă вырăнне хуни • Суя тĕн • Спекуляци
Чăваш тĕнĕнче турăсем, ырăсем, хаярсем йышлă. Тĕпчевçĕсем весем 500 ытла иккенне палăртнă. Пайăр ятлă ыр-хаяр 200-тен иртет. «Киреметри аслă кĕлĕсенче 77 е 99 турра чÿкленĕ»,— тесе çырать чăваш ăрăмçи Микихвер Элмен. Вăл 1992 çулта пичетлесе кăларнă «Чăваш тĕнĕ: ырăсемпе хаярсем» мифологи сăмахсарĕнче алфавит йĕркипе 211 ят панă.
Турăсен, ырăсемпе хаярсен йышне тĕпчевçĕсем 4 тата 12 ушкăна уйăрса хаклаççĕ. Тăватă ушкăна çапла пайланă: çĕр, шыв, вут, сывлăш хăвачĕсем. Тепĕр майлă пайланинче çак йĕрке: 1. Çÿлти (аслă) турăсем. 2. Çут çанталăк пулăмĕсен туррисем. 3. Çĕр хăвачĕсем. 4. Шыв хăвачĕсем. 5. Вут хăвачĕсем. 6. Ÿсен-тăран тĕнчин ырри-хаярĕ. 7. Чĕр чун тĕнчин ырри-хаярĕ. 8. Этем ăс-хакăл пурнăçĕн сыхчисем. 9. Кил-çуртпа кил-йыш управĕ. 10. Карта йышĕпе чĕрлĕх вăйĕсем. 11. Уй-хирпе çĕр ĕç вăйĕсем. 12. Çĕрпе шыв айĕнчи (леш тĕнчери) ыр-хаярлăх.Малаллине вулас
Митта Ваçлейĕ: Акатуй Каччисем
Акатуй Каччисем
(Марш)
Ялйышăм ян кайрĕ
Ирхи хыпарпа —
Туй пуçĕ çÿрет-мĕн
Улма чăпарпа.Малаллине вулас
Калмаксем
Н. Иванова & В. Никитин
Калмаксем
• Спекуляци
Калмак[i] — чÿк вăхăтĕнче хăярсене çырлахтарма каланă сăмах. Калмак сăмахĕсем йышлă. Тĕп калмаксен шутне Çĕр, Пĕлĕт (Çил), Шыв тата Вут хаярĕсене каланисене кĕртеççĕ. Кил-çурт, выльăх-чĕрлĕх, кайăк-кĕшĕк, уй-хир, улăх-вăрман, çул-йĕр калмакĕсем инкек-синкекрен сыхланма хистеççĕ.
Чÿклемере калмăк калакан мăчавăр хаярсене çимĕç парса çырлахтарать, кĕлле пынă халăх ун хыççăн «Çырлахăр, пире инкек-синкекрен хăтарăр»,— тесе калать, каланăçемĕн калмăк йăлине тăвать (пуç таять, шывпа сăтăрăнать, вучахри шанка куçарать, çÿлелле пăхса илет).
Çĕр Калмакĕ
(Çĕр калмакне Киреметри çÿллĕ вырăн, çыран е сăрт умĕнче калаççĕ; алла кăкăр умне тытса пуç таяççĕ.)
Аслă Киреметĕн таса кĕрекинче, çĕр хаярĕсем, сире калатăп: итлĕр те пирĕн кăмăла пĕлĕр, çырлахса пурăнăр. Çĕр хуçипе çĕр тарçи, çĕр лупанĕ, çĕр чупанĕ, çĕр сикенĕ, çĕр куçанĕ, çĕр çÿренĕ, çĕр ялнашĕ, çĕр минни, çĕр лăкарĕ, çĕр ехвече, çĕр пахачĕ, çĕр çăханĕ, çĕр усалĕ, çĕр кайăкĕ, çĕр мăкри, çĕр качи, çĕр шăрчăкĕ, çĕр пулкки, çĕр кансĕрĕ тата ытти хаярсем! Çĕр тытăмне юрăхсăра ан ярăр, çĕр çинчи чĕрлĕхне ÿсĕме синкерпе ан хăратăр, çĕр айĕнчи пурлăха тĕпсĕре ан хурăр. Сире виçĕ салмапа чÿклетĕп. Çырлахăр. (Халăх «Çырлахăр. Пире çĕр ырлăхне ĕçлеме ан чарăр, çĕр пурлăхне ан аркатăр. Хăпăр хăярпа пирĕн хирĕçлĕхе ан хускатăр!»— тесе, алла кăкăр умне хурса Çĕре пуç таять.)
Шыв Калмакĕ
(Киремет çăл куçĕ умĕнче калаççĕ; алăпа çăл куç шывне илсе пит-куçа сăтăраççĕ.)
Аслă Киреметĕн таса çăл куçĕ умĕнче калатăп сире, шыв хаярĕсем! Итлĕр, пирĕн кăмăла пĕлĕр, çырлахса пурăнăр. Шыв хуçипе шыв тарçи, шыв лупанĕ, шыв чупанĕ, шыв çÿренĕ, шыв сикенĕ, шыв путанĕ, шыв авранĕ, шыв усалĕ, шыв амакĕ, шыв ехвечĕ, шыв йытти, шыв кушакĕ, шыв сысни, шыв мăкри, шыв качи, шыв таки, шыв пулкки, шыв шăрчăкĕ, шыв таппи, шыв шуйттанĕ, шыв хытти, шыв хăлти, шыв алтанĕ, шыв вутăшĕ, шыв куçĕ, шыв лайми, шыв тум хаярĕ, шыв тĕпчĕкĕ, шыв кăшанĕ тата ытти хаярсем! Шыв сиплĕхне-хăватне этеме юрăхсăра ан кăларăр, шыв çинчи чĕрлĕхе инкек ан ярăр, шыври инкеке пĕрле пайлăпăр. Сире виçĕ йăвача паратăп. Çырлахăр. (Халăх шыв сиплĕхне ыйтать, пит-куçа шывпа сăтăрать.)
Вут Калмакĕ
(Киремет вучахĕ умĕнче калаççĕ; вучаха шанкă пăрахаççĕ, тирпейлесе тăраççĕ.)
Аслă Киреметĕн таса вучахĕ умĕнче вут хаярĕсене чĕнсе калатăп. Итлĕр пире, пирĕн шухăша пĕлĕр, çырлахса пурăнăр. Вут хуçи те вут тарçи, вут лупанĕ, вут чупанĕ, вут сикенĕ, вут тытăнĕ, вут куçанĕ, вут хыпанĕ, вут усалĕ, вут ехвечĕ, вут амакĕ, вут пулкки, вут йытти, вут çĕленĕ, вут качи, вут мăкри, вут шăрчăкĕ, вут вирчĕ, вут аскăнĕ, вут асар-писерĕ, вут тĕртенĕ тата ытти хаярсем! Вут-кăвар ăшшине, çулăм хăватне этеме юрăхлă тыткалăр. Çĕр çинчи чĕрлĕхе вут-кăварпа ан алхастарăр. Айван ача-пăчапа тĕлсĕр таркăн-тĕркĕне пирĕн хутран хăратса тăрăр. Сире виçĕ юсман паратăп. Çырлахăр. (Халăх мăчавăр хыççăн калать: «Çырлахăр. Ача-пăчана, килçурта, тыр-пула, вăрмаи-çарана инкекрен сирсе пырăр!» Кăвайт çине тип шанкă хураççĕ.)
Çил (Пĕлĕт, Сывлăш) Калмакĕ
(Çил калмакне Киремет йывăçĕ умĕнче калаççĕ; алăсене çĕкленĕ, çÿлелле пăхса сывлăш çавăрса илеççĕ.)
Аслă Киреметĕн таса чатăрĕ айĕнче çилпе хĕвел хаярĕсене чĕнсе калатăп. Итлĕр, пирĕн шухăша пĕлĕр, çырлахса пурăнăр, Тÿпе хуçипе тарçи, çил лупанĕ, çил чупанĕ, çил çаврăнĕ, çил касанĕ, çил хăванĕ, çил сехмечĕ, çил ехвечĕ, çил шăрчĕ, çил пăшĕ, çил усалĕ, çил амакĕ, çил пулкки, çил хулкки, çил шăрчăкĕ, çил пăрчăкĕ, çил тăвăлĕ, çил хăвăлĕ, çил таппи, çил çаппи тата ытти хаярсем! Тÿпе тасалăхне юрăхсăра ан ярар, çил хапхине виçеллĕ уçса хупăр, тавăлтан-пăртан систерсе тăрăр, хĕвелпе çумăр черетне ан пăтратăр. Сире паян виçĕ чăкăт паратăп. Çырлахăр. (Чăкăта йывăç çине çÿлерех хураççĕ, халăх «Çырлахăр!»—тесе алăсене çĕклесе тарăн сывлать.)
[i] Автор усă курма сĕннĕ сăмах.
Вула Чăвашла 