Трубина Мархви: Ача Чухнехи (4)

Марфа Трубина

Марфа Трубина – Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕреннĕ, РСФСР шайĕнче Ленин орденне тивĕçнĕ учитель тата чăвашла çыракан малтанхи хĕрарăм писательницăсенчен пĕри. «Мучар», «Асăнмалăх, савăнмалăх», «Ача чухнехи» ятлă хайлавĕсем уйрăмах паллă… Тĕплĕнрех→

---

---

Ача чухнехи

Шкула çÿреме пуçлани

Тупмалли

Пролог
Эпĕ хама астума пуçлани
Инкексем
Иванюк лавккинче
Кĕслеçĕ
Манăн Юлташсем
Касак Ваççи
Тулли Иванĕ
Асамат кĕперĕ айĕнчен тухма кайни
Пусăра
Куç Пăсăлни
Манехва
Хĕллехи Каçсенче
Çуркунне
Çимĕк каçĕ
Улăхра
Чиркÿ тума пуçлани
Кайăк хыççăн
Мăкаçей Çунни
Аттене Тытса Хупни
Кантуртисем Килни
Кукаçи пылĕ
Наçтиç каласа пани
Сывă пулăр!
Çĕнĕ тус Катя
Лашана сутни
Эпĕ шкула кайни
Пĕтрĕ шкула çÿресси
Пĕчĕк учительница
Ĕмĕр манми хуйхă
Шкула çÿреме пуçлани
Çĕнĕ пуп
Шкула Иван Яковлевич килсе кайни
Çĕнĕрен килнĕ ача
Вутă йăтни
Типĕ мунча
Экзамен
Пичче инкекĕ
Юлташсенчен уйрăлса юлни
Чĕмпĕре тухса кайни

Кукамай кĕрлĕ-çурлă алли-ури ыратнипе аптрать. Хăй çÿрейменнипе аппана хăйсем патĕнчех усрать. Халĕ ĕнтĕ эпир килте аннепе иккĕн çеç.

Анне те кăçал час-часах вырткалать, ахлаткаласа вăй-хал çуккипе тарăхать.

Эпĕ аннене пулăшма тăрăшатăп. Ирхине чăхсене çĕр улми ватса паратăп. Татса тĕпленĕ витрепе шыв кÿретĕп. Кăнтăрла путексене шăваратăп. Юлашкинчен вут йăтса кĕрсен манăн ĕç пĕтет. Эпĕ вара аннерен ыйтса Анук патне каятăп. Ачасем шкултан тухсан Катя патне Вĕçтеретĕп.

Эпĕ ĕнтĕ пĕчĕк учительница вĕрентнипе пур сас паллисене те çырма, вулама пĕлетĕп. Куллен-кун ачасем шкулта мĕн вĕреннине Катя мана ăнлантарса парать, çыртарать, вулаттарать, шутлаттарать. Эпир ĕнтĕ чăвашла букварь кĕнекине вуласа тухнă, халь вырăсла вулатпăр.

Ку çул йĕпе-сапа нумая пычĕ, кĕр вăрăм пулчĕ. Пĕр ирхине эпир тăнă çĕре юр çунă. Пирĕн тĕттĕм пÿрт çуталса кайнă. Чÿречерен пăхрăм та: хуралтă çийĕсем, урам хушши, уй — шап-шурă. Эпĕ çĕтĕк аркăллă сăхман тăхăнса, аппан кивĕ çăм тутрине çыхса кил картине тухрăм. Çемçе юр çерçи пуçĕ пек ÿкет. Çанталăк тÿлек, лĕпшенкĕ. Ура айĕнчи юр нăтăртатать, çăпата йĕрĕ кушил тĕрри пек пичетленсе юлать. Таçта хурсем какăлтатаççĕ. Хурăнлă çул енчен шăнкăрав сасси илтĕнчĕ те — шăпланчĕ.

Эпĕ шыв ăсма кайрăм. Çăл патĕнче тăват-пилĕк хĕрарăм шăкăлтатса тăраççĕ: пуп сасартăк чирлесе ÿкни çинчен калаçаççĕ иккен. Пĕри — пупа ийе чăмланă, тепри — арçури çакланнă тет. Упрам арăмĕ калаçакансене пÿлчĕ:

— Çук, пачăшкă таврашне усал-тĕсел çакланмасть, ăна паралич текенни çапнă. Сĕмĕлтен тухтăр килсе пăхнă та нумай пурăнаймасть, вилет тесе каларĕ тет.

— Пĕттĕрех, çавă чух ăна, — терĕ çĕтĕк сăхман тăхăннă ватăрах хĕрарăм. — Ытла пит сăхăччĕ. Чыс тырри пухма пы-ысăк пăтавккапа тухать. Ырашне тултарса парсан сĕллине, туллине, урпине ыйтать.

— Тĕрĕс, Чĕкеç, санăн сăмаху. Пупа япала парса çитерме çук. Пĕр кун акă ампара кĕчĕ те тухма пĕлмест: çăм ыйтать, пыл чĕрессине курчĕ — пыл парăр тет. Эпĕ чиркÿре хурт-хăмăршăн та кĕлтăватăп тет.

— Пуп куçĕ — нÿхреп куç тесе ахаль каламан çав ваттисем, — терĕ Чĕкеç.

Трубина Мархви: Ача Чухнехи (3)

Марфа Трубина

Марфа Трубина – Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕреннĕ, РСФСР шайĕнче Ленин орденне тивĕçнĕ учитель тата чăвашла çыракан малтанхи хĕрарăм писательницăсенчен пĕри. «Мучар», «Асăнмалăх, савăнмалăх», «Ача чухнехи» ятлă хайлавĕсем уйрăмах паллă… Тĕплĕнрех→

---

---

Кантуртисем Килни

Тупмалли

Пролог
Эпĕ хама астума пуçлани
Инкексем
Иванюк лавккинче
Кĕслеçĕ
Манăн Юлташсем
Касак Ваççи
Шулли Иванĕ
Асамат кĕперĕ айĕнчен тухма кайни
Пусăра
Куç Пăсăлни
Манехва
Хĕллехи Каçсенче
Çуркунне
Çимĕк каçĕ
Улăхра
Чиркÿ тума пуçлани
Кайăк хыççăн
Мăкаçей Çунни
Аттене Тытса Хупни
Кантуртисем Килни
Кукаçи пылĕ
Наçтиç каласа пани
Сывă пулăр!
Çĕнĕ тус Катя
Лашана сутни
Эпĕ шкула кайни
Пĕтрĕ шкула çÿресси
Пĕчĕк учительница
Ĕмĕр манми хуйхă
Шкула çÿреме пуçлани
Çĕнĕ пуп
Шкула Иван Яковлевич килсе кайни
Çĕнĕрен килнĕ ача
Вутă йăтни
Типĕ мунча
Экзамен
Пичче инкекĕ
Юлташсенчен уйрăлса юлни
Чĕмпĕре тухса кайни

Виççĕмĕш кун çинче, ирхине, староста Куçук Петĕрĕ яла урам шăлма хушрĕ: кантуртисем килеççĕ терĕ. Кашни кил тĕлĕнче тусан мăкăрлана пуçларĕ. Эпир те аппапа хамăр тĕле шăлатпăр. Пунеттейсем, çĕнĕрен килнĕ стражниксем хурал пÿрчĕ таврашĕнче çÿреççĕ. Староста лара-тăра пĕлмест: урампа пĕр анаталла анать, пĕр тăвалла хăпарать — вăрăм пÿллĕ, çинçе ураллăскер, хăвăрт уткаласа çÿрет.

Кăнтăрлапа халăх пухăна пуçларĕ. Çанталăк ăшă пулин те арçынсем мĕн те пулсан тăхăннă: хăшĕ — шупăр, хăшĕ — сăхман, пуçа — килти çăм шлепке, карттус, урисенче — шурă пир тăла, çăпата.

Çтаппан пиччесен тĕлне хĕрарăмсем пухăнса тăнă. Улля аппа, сарăхнă пит-куçлăскер, хурлăхлăн калаçать:

— Стражник икĕ талăк ытла Çтаппан туйран таврăнасса сыхларĕ, паян ирхине тытса хупрĕ. Çĕпĕре яратпăр тет. Мăкаçее вут тĕртекен эсĕ тет. Туя кайнă çын мĕн вăхăтра вут тĕртме пултарнă-ши?

Хĕрарăмсем Улля аппана йăпатасшăн, унпа ăшшăн калаçаççĕ, Çтаппана часах кăларса ярасса шантараççĕ.

Аялти урамра шăнкăрав сасси илтĕнчĕ. Икĕ шурă лаша кÿлнĕ тăрантас курăнчĕ.

— Кантуртисем килеççĕ, — терĕç хĕрарăмсем пĕрин хыççăн пĕри пăраха-пăраха кайса. Кантуртисем тусан мăкăрлантарса хурал пÿрчĕ патнелле çул тытрĕç.

Кантур ямшăкĕ, хура пĕчĕк çын, тилхепине карăнтарса лашисене сарай умне çавăрса тăратрĕ. Шăнкăрав сасси шăпланчĕ. Пухăннă çынсем тиекпе старшинана карттусĕсене, шлепкисене илсе пуç тайрĕç. Лешсем хăйсен карттусĕсене кăшт йăтăм пек туса илчĕç те тăрантас çинчен анма çĕкленчĕç. Малтан старшина, ярăм пÿллĕ, ватах мар илемлĕ çын, çăмăллăн сикрĕ, вара тăрантас айккине чалăштарса кĕске мăйлă лутра тиек йăраланса анчĕ. Иккĕшĕн те вĕсен хура пустав тумтирĕсем тусанланнă: çурăмĕсем шурă курăнаççĕ. Староста вĕсем патне йăпăр-таттарса пычĕ те малтан тиекĕнне, вара старшинан тумтирне аллипе çăмăллăн çапкаласа, сăтăркаласа тасатса ячĕ. Юлашкинчен пĕр ывăç курăк татса вĕсен аттисене шăлса илчĕ. Касак Ваççи те старостăпа пĕрлех явкаланса çÿрет.

Старшинапа тиек сарайне кĕчĕç, ятарласа хатĕрленĕ сĕтел хушшине ларчĕç. Кантур ямшăкĕ ларчăк айĕнчен хура кĕнеке илчĕ, ăна тиек умне пырса хучĕ.

Халăх пухăннăçемĕн пухăнать. Кукаçи те кĕççе шлепкине лапрах лартса васкаса çитрĕ. Вăл юр пек шупăр тăхăннă, çĕнĕ пир тăла тата якалса кайнă хурама пушăт çăпати сырнă; туйипе таклаттарса халăх хушшине кĕрсе кайрĕ.

Трубина Мархви: Ача Чухнехи (2)

Марфа Трубина

Марфа Трубина – Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕреннĕ, РСФСР шайĕнче Ленин орденне тивĕçнĕ учитель тата чăвашла çыракан малтанхи хĕрарăм писательницăсенчен пĕри. «Мучар», «Асăнмалăх, савăнмалăх», «Ача чухнехи» ятлă хайлавĕсем уйрăмах паллă… Тĕплĕнрех→

---

---

Куç Пăсăлни

Тупмалли

Пролог
Эпĕ хама астума пуçлани
Инкексем
Иванюк лавккинче
Кĕслеçĕ
Манăн Юлташсем
Касак Ваççи
Шулли Иванĕ
Асамат кĕперĕ айĕнчен тухма кайни
Пусăра
Куç Пăсăлни
Манехва
Хĕллехи Каçсенче
Çуркунне
Çимĕк каçĕ
Улăхра
Чиркÿ тума пуçлани
Кайăк хыççăн
Мăкаçей Çунни
Аттене Тытса Хупни
Кантуртисем Килни
Кукаçи пылĕ
Наçтиç каласа пани
Сывă пулăр!
Çĕнĕ тус Катя
Лашана сутни
Эпĕ шкула кайни
Пĕтрĕ шкула çÿресси
Пĕчĕк учительница
Ĕмĕр манми хуйхă
Шкула çÿреме пуçлани
Çĕнĕ пуп
Шкула Иван Яковлевич килсе кайни
Çĕнĕрен килнĕ ача
Вутă йăтни
Типĕ мунча
Экзамен
Пичче инкекĕ
Юлташсенчен уйрăлса юлни
Чĕмпĕре тухса кайни

Ыран пăрçа çăлас тенĕ чух манăн халиччен хĕрелсе çÿрекен куç ытла та пăсăлса кайрĕ: хĕп-хĕрлĕ, пĕçерсе тăрать, хăрах куçăм тÿсме çук ыратать. Манăн куç пÿрленсе çÿреме пуçлани чылай пулать.
Плаки аппа мунча кĕртнĕренпе пĕр-икĕ эрнеренех куç ирсенче, хăйăр кĕнĕ пек, пăхма кансĕр пула пуçларĕ. Ыйхăран вăрансан куçа йăваласа хăшкăлаттăм.

Манăн та ыттисемпе пăрçа çăлма каяс килетчĕ, анне мана киле хăварчĕ. Эпĕ куç йăмăхнине тÿсеймесĕр кунĕпе пекех шăналăк ăшĕнче пуçа çытар çине чиксе выртаттăм. Каçхине анне пусăран килсен мана пÿрте вырттарчĕ. Аттепе анне калаçнине илтетĕп:

— Ача куçĕ ытла пăсăлса кайнă, суккăр пулса ан юлтăр, — терĕ анне.

Трубина Мархви: Ача Чухнехи (1)

Марфа Трубина

Марфа Трубина – Чĕмпĕрти чăваш шкулĕнче вĕреннĕ, РСФСР шайĕнче Ленин орденне тивĕçнĕ учитель тата чăвашла çыракан малтанхи хĕрарăм писательницăсенчен пĕри. «Мучар», «Асăнмалăх, савăнмалăх», «Ача чухнехи» ятлă хайлавĕсем уйрăмах паллă… Тĕплĕнрех→

---

Тупмалли

Пролог | Эпĕ хама астума пуçлани | Инкексем | Иванюк лавккинче | Кĕслеçĕ | Манăн Юлташсем | Касак Ваççи | Шулли Иванĕ | Асамат кĕперĕ айĕнчен тухма кайни | Пусăра | Куç Пăсăлни | Манехва | Хĕллехи Каçсенче | Çуркунне | Çимĕк каçĕ | Улăхра | Чиркÿ тума пуçлани | Кайăк хыççăн | Мăкаçей Çунни | Аттене Тытса Хупни | Кантуртисем Килни | Кукаçи пылĕ | Наçтиç каласа пани | Сывă пулăр! | Çĕнĕ тус Катя | Лашана сутни | Эпĕ шкула кайни | Пĕтрĕ шкула çÿресси | Пĕчĕк учительница | Ĕмĕр манми хуйхă | Шкула çÿреме пуçлани | Çĕнĕ пуп | Шкула Иван Яковлевич килсе кайни | Çĕнĕрен килнĕ ача | Вутă йăтни | Типĕ мунча | Экзамен | Пичче инкекĕ | Юлташсенчен уйрăлса юлни | Чĕмпĕре тухса кайни

Ача чухнехи

Пролог

Тупмалли

Пролог
Эпĕ хама астума пуçлани
Инкексем
Иванюк лавккинче
Кĕслеçĕ
Манăн Юлташсем
Касак Ваççи
Шулли Иванĕ
Асамат кĕперĕ айĕнчен тухма кайни
Пусăра
Куç Пăсăлни
Манехва
Хĕллехи Каçсенче
Çуркунне
Çимĕк каçĕ
Улăхра
Чиркÿ тума пуçлани
Кайăк хыççăн
Мăкаçей Çунни
Аттене Тытса Хупни
Кантуртисем Килни
Кукаçи пылĕ
Наçтиç каласа пани
Сывă пулăр!
Çĕнĕ тус Катя
Лашана сутни
Эпĕ шкула кайни
Пĕтрĕ шкула çÿресси
Пĕчĕк учительница
Ĕмĕр манми хуйхă
Шкула çÿреме пуçлани
Çĕнĕ пуп
Шкула Иван Яковлевич килсе кайни
Çĕнĕрен килнĕ ача
Вутă йăтни
Типĕ мунча
Экзамен
Пичче инкекĕ
Юлташсенчен уйрăлса юлни
Чĕмпĕре тухса кайни

Мĕтрин арăмĕпе икĕ ачи урайĕнче çывăрнă. Хăй вăл алăк патĕнчи урлă сак çинче çĕтĕк сăхман витĕнсе выртнă. Тул çутăла пуçланă ĕнтĕ. Урам енчи чÿречерен ирхи шуçăмăн кĕрен çути кĕнĕ, Мĕтрийĕн хĕрлĕрех шĕвĕр сухалĕпе ырхан пичĕ çине ÿкнĕ. Кил картинче автан авăтса янă. Çăмăл ыйхăллă кил хуçи, шурă пир кĕпе, кăвак йĕм тăхăннăскер, вырăнĕ çинчен ялт! сиксе тăнă, çанталăк мĕнле-ши тесе кил картине тухнă.

Кунĕ тÿлек пулнă. Виç-тăватă кун çил туласа çумăр çунă хыççăн халĕ уяртнă. Сенкер тÿпе тăп-тăрă. Сÿнме ĕлкĕреймен шултра çăлтăрсем илемлĕн йăлтăртатнă. Хĕвел тухăçĕ çуталнăçемĕн çуталса пынă.

Мĕтри лайăх çанталăка пăхса савăннă. Уяр чух юлашки сĕлле вырса илесчĕ тесе вăл пусса иртерех тухма шут тытнă, тен, кăнтăрла иртсен çумăр пулĕ ĕнтĕ. Çав шухăшпа Мĕтри кĕлет умне хăвăрт пырса ларнă, тăли-çăпатине илсе урине сырнă. Васкасах вăл тытма çинче ларакан витререн куркапа шыв ăсса питне çунă, шăлăнма алкумне кĕнĕ. Кунта, стена çумĕнчи пăта çинче, шурă кĕпе çĕтĕкĕ, килте йăваланă кивĕ шлепке çакăнса тăнă. Мĕтри таса çĕтĕкпе шăлăннă, кăвакарма пуçланă çÿçне якаткаласа шлепкине тăхăннă.

— Праски, ачасене вăрат, тырă вырма кайăпăр, — тенĕ вăл алăка уçса.

— Юрĕ, — илтĕннĕ арăмĕн сасси.

— Эпĕ лаша тытма каятăп. Яшка ăшăт. Кăнтăрлахи апата тăварлă хăяр ил!

— Юрĕ!

Алăка шалт хупса Мĕтри алкум картлашки çинчен хăвăрт анса кайнă.

Хĕвел тухса сарăлма тытăнсан Мĕтри лаша кÿлсе арăмне, икĕ ачине — Иванпа Альтике — лартса тырă вырма тухса кайнă.

— Сĕлĕ нÿрлĕ пулĕ-ха, — пăшăрханнă Праски.

— Эпир ана çине çитиччен вăл типсе çитет. Тăватă çухрăм ытла каймалла-çке-ха, — тенĕ Мĕтри лашине турткаласа.

Çул çуртри пуссипе пынă. Кустăрмасем айĕнче шыв, шĕвĕ пылчăк сирпĕнкеленĕ. Çулăн икĕ айккипе ансăр анасем тăсăла-тăсăла выртнă.

Вун икĕ çулхи Иванпа çичĕ çулхи Альтик хăмăр куçĕсемпе кăмăллăн пăхкаласа хутаçлă пăрçа çисе пынă. Ачасем тырă вырса пĕтерсен вăрмана мăйăр татма каясси çинчен сăмахланă.

Мĕтри арăмĕ тĕрĕллĕ шурă кĕпе çинчен кăвак пир саппун çыхнă. Пуçĕнче сурпанпа чалма. Урине кивĕ çăпатапа пир тăла сырнă. Тăп-тăп пÿллĕскер, вăл урапа çинче хутланса ларса пынă, хÿра та илемлĕ куçĕпе салхуллăн пăхкаласа хăй çăмăлланасси çинчен шухăшланă.

«Хĕр çуратас марччĕ, ывăл пултăрччĕ, — тенĕ вăл хăй ăшĕнче. — Тен, хĕр çуралĕ», — çаврăннă унăн шухăшĕ тепĕр майлă. Хĕр ача çуралĕ тесе шухăшласанах хĕрарăмăн пичĕ-куçĕ тĕксĕмленнĕ, инкек пулассине сиснĕ пек, унăн ăш вăркама тапратнă.

— Но-о-о! Яра пар! — хăваланă Мĕтри лашине. Вăл та хăй арăмĕ çăмăлланассине асра тытнă, ывăл çуралĕ-ши, хĕр-ши тесе шухăшланă.